نشریه مطالعات ملی
سال سوم شماره 1 (پیاپی 9، بهار 1381)

شواهد تاریخی نشان می دهد که در طول پنج هزار سال گذشته ایران هیچگاه مسکن قوم واحدی نبوده بلکه همیشه اقوام گونه گونی در کنار هم در این سرزمین زندگی می کردند. ساکنان این سرزمین همواره به علت تنوع زبان، دین و دیگر عناصر فرهنگی به گروه ها و اقوام گونه گونی تقسیم شده اند. علل گونه گونی قومی در ایران و جهان ناشی از ماهیت انسان است که دارای ابعاد جسمانی - فرهنگی می باشد. اما با این حال، فرهنگ (به ویژه دین و زبان) عامل تعیین کننده تنوع قومی در ایران می باشد. در ایران معاصر، برخلاف بعضی از کشورهای چند قومیتی، نمی توان از اکثریت - اقلیت گفت وگو کرد، زیرا هیچ گروهی به تنهایی بر همه گروه ها مسلط نیست و بیشترین قسمت خاک ایران را در اختیار ندارد. با وجود تنوع قومی در ایران، مذهب شیعه و زبان فارسی به عنوان زبان ملی و نیز تاریخ و آداب وسنن ملی مایه وحدت و همبستگی مردم ایران می باشند.
اقتباس و نفوذ تمدن غرب منجر به شکل گیری فرهنگ نوینی در ایران شده که متشکل از عناصر فرهنگ ایرانی، اسلامی و غربی می باشد. در این مقاله سعی بر آن است تا از دیدگاهی انسان شناسانه علل گونه گونی قومی در ایران ونیز عوامل اشتراک و افتراق میان اقوام مختلف این سرزمین،مورد بررسی قرار گیرند.

در این مقاله، پس از بررسی اجمالی موضوع گوناگونی و امکان تقسیم بندی کشورها از منظر تنوع و تکثر یا فقدان آن، با اشاره به انواع گوناگونی های دینی، مذهبی، قومی، زبانی و فرهنگی، ایران کشوری برخوردار از گوناگونی شناخته شده است. افزون بر این، تنوع موجود در ایران برونزا و محصول مهاجرت ها یا پراکنش منطقه ای ناشی از تجزیه امپراتوری یا کشوری کثیرالمله نیست، بلکه تنوعی است اصیل، بومی و درونزا، باتوجه به آثار و تبعات دوگانه گوناگونی در ایجاد یا تشدید منازعات و بحران ها از یک سو و تاثیرگذاری های سازنده و تعاملات تکامل آفرین از سوی دیگر، پیامدهای گوناگونی موجود در ایران با توجه به ویژگی های آن بررسی شده و در پایان نقش فرامرزی بودن این گوناگونی مورد بررسی قرار گرفته است.

یکی از مهمترین پیش زمینه های رشد سیاسی یک جامعه که ضامن حفظ وحدت وجودی ان - علیرغم تنوع و تکثر دیدگاه های موجود - است، گذار از فرایند تعارض منجر به منازعه به رقابت مبتنی بر وفاق می باشد.
شناخت پتانسیل های منازعه سیاسی و یافتن راهکارهایی در جهت دستیابی به رفتارهای رقابت آمیز منطبق با قانون و عرف، می تواند گام مهمی در جهت طی نمودن این فرایند باشد.
در این مقاله سعی بر آن است تا پتانسیل ها و زمینه های تبدیل رقابت به منازعه سیاسی در ایران مورد بررسی قرار گیرند.

این مقاله با قبول اصل رقابت به عنوان یکی از شاخص ای نظام مردم سالار، آراء افرادی را مورد بررسی قرار می دهد که عقیده دارند به دلیل فقدان چارچوب و اصول رقابت، فقدان نهادهای مدنی، ضعف در فرایند جامعه پذیری سیاسی، نابرابری های اجتماعی و اقتصادی و تکثر قومی و مطالبات نهفته در جامعه ایران، این احتمال وجود دارد که رقابت سیاسی وجه غیر مسالمت آمیز ی به خود گیرد و موجب بروز تنش های سیاسی و گروهی و آسیب پذیری وفاق اجتماعی شود. راهبردهایی که جهت پیشگیری از بحران های سیاسی احتمالی ناشی از رقابت های سیاسی غیر مسالمت جویانه پیشنهاد شده است عبارتند از1- ازشناسی سه حوزه: منافع عام و ملی، مصالح شرعی و دینی، منافع، مصالح و علایق فردی، شخصی، خانوادگی و گروهی 2- تعیین خطوط قرمز و مرزهای نمادین اجتماعی ملی به صورت شفاف 3- بازشناسی حوزه های رقابت و تبیین مرزهای نمادین، سیاسی کشور و طراحی مکانیزم های اجرایی رقابت 4- گسترش فرهنگ مشارکتی 5- تدوین چارچوب مناسب برای تحقیق فراشدهای رقابتی

همبستگی ملی در ظرف دولت ملی، در جهان متنوع و متغیر امروزی، همواره در کشاکش دو سویه از ناحیه تمایلات و تعلقات فراملی و فروملی قرار دارد، از اهمیت پژوهشی و کاربردی فوق العاده برخوردار است. اگرچه این روند متضاد، سیاستمداران حاکم بر دولت های ملی را دچار نگرانی و اضطراب کرده است، اما میل به همبستگی ملی به شکلی است که می توان گفت، هنوز این دولت ملی است که در صحنه سیاست های داخلی و بین المللی حرف اول را می زند.
با این وصف، واقعیت های جهانی شدن در عین رشد تمایلات فروملی را، نباید از نظر دور داشت. قرار داشتن در میان چنین بیم و امید، سبب افزایش هوشیاری سیاستمداران حاکم بر دولت های ملی و اهتمام آنها برای اخذ تدابیری اساسی جهت حفظ پایه های همبستگی و دولت ملی در چنین دنیای متغیر خواهد گردید.
در این میان نسبت توسعه با همبستگی ملی، از اهمیت کاربردی ویژه ای برخوردار است. از این رو،بررسی وتامل درآن یکی از ضرورت های حکومتداری در هر کشوری - ازجمله ایران - محسوب می شود. برای دستیابی به توسعه معطوف به همبستگی ملی در جامعه چند قومی، ضرورت دارد تا فرآیند توسعه از خصلت های همه جانبه، موزون،عادلانه، تدریجی وبومی برخوردار شود.
سؤال اساسی ما اینست که، نسبت توسعه با همبستگی ملی چیست؟ آیا توسعه به تقویت همبستگی ملی می انجامد، یا به تضعیف آن؟

جامعه ایران اگرچه جامعه ای چند قوم است و هویت ها قومی مختلفی در آن شکل گرفته اند، اما مرزها اجتماعی و فرهنگی این اقوام، تداخل زیادی با هم دارند. نتایج تحلیل طبقه بندی اقوام هشتگانه کشور که بر اساس 30 هویت مهم اجتماعی انجام گرفته است، به روشنی میزان شباهت آنها را با یکدیگر نشان می دهد. بر اساس تحلیل مذکور، اقوام هشتگانه کشور را از حیث مشترکات اجتماعی می توان به دو دسته کلی و متمایز تقسیم نمود: در دسته اول اقوام بلوچ، ترکمن و طالش و در دسته دوم اقوام آذری، فارس، کرد، لر، و عرب قرار می گیرند. اقوامی که در هر یک از این دو دسته قرار می گیرند، کمترین تفاوت (بیشترین شباهت) اجتماعی را با یکدیگر دارند و از این جهت برای هر دسته از آنها می توان هویت قوم مشترکی قایل شد. مشابهت های اجتماعی اقوام و تداخل مرزهای فرهنگی - اجتماعی آنها زمینه بسیار مثبت برای تقوت همگرایی و تشکیل «اجتماع عام یا ملی» است.

این تحقیق پیمایشی در یک مدل تطبیقی کوشیده است تا تاثیر شاخص های توسعه سیاسی ایجاد شده توسط دولت جناب آقای خاتمی در مناطق کردنشین کشور بر نسبت مشارکت پذیری جامه کرد ایران را مورد بررسی قرار می دهند.محقق درابتدا، مجموعه نظریات ارائه شده پیرامون تاثیر توسعه و نوسازی سیاسی در کشورهای ناهمگن بر سطح مشارکت و همنوایی اقلیت های قومی با دولت، در سه مدل نظری جمع بندی شده و سپس چارچوب نظری تحقیق را براساس مدل های بدست آمده تبیین گشته است.
گفتنی است که، این تحقیق به نظرات باور پاسخگویان نسبت به رشد شاخص های توسعه سیاسی در مناطق کردنشین کشور توجه داشته است. با توجه به آن که توسعه سیاسی علیرغم داشتن شاخص هایی برای تبیین، درمجموع بستر ساز یک فرایند ذهنی و نظری برای مردمی است که در آن شرایط یک احساس واقعی از رشد این پدیده داشته باشند، ارائه چندآمار از شاخص های توسعه از منابع دولتی و مجریان منطقه در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. آنچه که از نظر محقق در درجه اول قرار داشته، اهمیت این است که جامعه کردنشین کشور با توجه به تقاضاهایی که در شرایط جدید پیش آمده چه برداشتی از توسعه سیاسی و رشد شاخص های آن در منطقه کردنشین داشته، و در صورت پذیرش رشد احتمالی شاخص های توسعه سیاسی، واکنش این جامعه را نسبت به مشارکت پذیری با دولت مرکزی چگونه ارزیابی می کند.
یافته های این تحقیق از یک نمونه 1000 نفری در پنج قشر جامعه شهری استان کردستان در سال 1379 به روش مصاحبه حضوری و تکمیل پرسشنامه به دست آمده و تحت آزمون های مختلف قرار گرفته است.

آشنایی با فرهنگ دیرپای ایران زمین جدا از طریق آشنایی با فرهنگ ها و خرده فرهنگ های مردم این سرزمین میسر نمی باشد. برای دستیابی به این امر خطیر قاعدتا باید مرزها سیاسی را موقتا به فراموشی سپرد. تا پس از ترسیم نقشه فرهنگی، آن قالب قبلی را احیا نمود، و در نتیجه بتوان در پرتو جغرافیایی منطقه آن نقشه قومی - فرهنگی را توضیح داد.
برای دستیابی به این امر مهم، ابتدا مرزهای استانی مازندران و گلستان را نادیده می گیریم و به علت نزدیکی فرهنگی اقوام ساکن در خطه شمال ایران، ضرورت دارد که مرزهای گیلان را نیز نادیده گرفته و سپس به ترسیم نقشه پرنقش و نگار فرهنگ این منطقه بپردازیم. بنابراین در پرتو فرهنگ ایران زمین به عنوان یک کل؛ بخشی از زیبایی فرهنگ ایرانیان را می توان در این قالی پر نقش و نگار به نمایش درآورد.